English
Mười hai con giáp đã bện sâu vào tâm hồn Việt qua ngàn năm lịch sử, trở thành nhịp điệu thân thuộc của đời sống
Mười Hai Con Giáp Trong Di Sản Văn Hóa Việt
Mười hai con giáp đã bện sâu vào tâm hồn Việt qua ngàn năm lịch sử, trở thành nhịp điệu thân thuộc của đời sống, vượt lên trên một hệ thống tính toán thời gian đơn thuần và là minh chứng cho một di sản văn hóa phi vật thể vô giá. Di sản này đã hiển hiện rõ nét trong các dòng tranh dân gian truyền thống như Đông Hồ, Hàng Trống hay Kim Hoàng, nơi hình tượng các con giáp được khắc họa chủ yếu với mục đích trang hoàng nhà cửa dịp Tết Nguyên Đán, mang theo ước vọng về một năm mới an khang, khởi sắc. Sau này, chủ đề 12 con giáp được các nghệ sỹ sử dụng để tạo nên các đối thoại mới, hay những tự sự cá nhân trong bối cảnh văn hóa – lịch sử thời kỳ Đổi Mới.
Diễn Giải Nghệ Thuật Về Năm Dần
Năm 1998, Mậu Dần, đánh dấu những cột mốc trọng đại của đất nước – 300 năm thành lập Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh và 25 năm Hiệp định Paris lập lại hòa bình. Không ngạc nhiên khi các tác phẩm ra đời trong năm này, đặc biệt là các bức tranh về Hổ, xuất hiện khá nhiều trong bộ sưu tập. Chủ đề “Năm Dần” được thể hiện qua nét vẽ của nhiều nghệ sỹ tiêu biểu như Nguyễn Tư Nghiêm, Hà Trí Hiếu, Trần Lương và Lê Quảng Hà. Nếu Nguyễn Tư Nghiêm và Hà Trí Hiếu tiếp cận hình tượng chúa sơn lâm với nét vẽ giản dị, có phần ngộ nghĩnh, gợi liên tưởng đến các nhân vật hoạt hình, thì Trần Lương lại thể hiện sự “nghịch ngợm” qua chi tiết con hổ thè lưỡi. Trái lại, Lê Quảng Hà lại chọn khắc họa vẻ uy nghiêm cố hữu của loài vật này, với hình ảnh hổ nhe nanh, dường như đang gầm gừ, đe dọa.
Biểu Tượng Trong Năm Mão
Trong tác phẩm sơn mài “Năm Mão” (1999), nghệ sỹ Phạm Quang Vinh khắc họa hình ảnh một chú mèo nâu với phần thân và đuôi được kéo dài miên man đầy ẩn ý. Gương mặt chú mèo quay thẳng về phía người xem, với cặp mắt nhíu lại như đang dò xét, toát lên một cảm giác không chắc chắn, đầy suy tư. Thời điểm này – năm 1999, là một giai đoạn chuyển giao đầy thử thách đối với Phạm Quang Vinh, khi ông đứng trước lựa chọn khó khăn giữa con đường hội họa và vị trí Giám đốc Nhà xuất bản Kim Đồng. Sự dằn vặt nội tâm này được thể hiện qua câu chuyện bà Suzanne Lecht chia sẻ: khi bà hỏi về kích thước đặc biệt của chú mèo, Phạm Quang Vinh đã trầm ngâm đáp: “Suzanne à, 1999 là một năm rất dài với tôi!”. Chú mèo trong tranh chính là hiện thân của nghệ sỹ, đặc biệt là đôi mắt được phác họa gần giống mắt người, chất chứa bao nghĩ suy và bộn bề lo toan trong một năm đầy biến động.
Năm Tý Và Hơn Thế Nữa: Dấu Ấn Của Chuyển Mình
Nguyễn Bảo Toàn vẽ Tuổi Tý với phong thái biểu đạt cứng cáp, có khi là thô mộc. Trong các bức “Năm Tý” của ông vẽ vào năm 1994 và 2003, ta nhìn thấy được sự cộc cằn trên chất liệu lụa mềm mại – một sự tương phản hiếm thấy trong các nghệ sỹ lúc bấy giờ. Nếu chú chuột năm 1994 có vẻ đang quanh quẩn trong chính không gian của mình, những thanh chắn, rào cản đang bủa vây, thì phiên bản năm 2003 với dáng hướng lên trời, với tông nền đỏ, là biểu trưng cho sự phát lộc, thịnh vượng sau những năm tháng hiu quạnh. Cách ông khắc họa cũng mang phong cách tối giản, không hướng tới việc tả thực mà tập trung vào bố cục, hòa sắc. Tuy màu sắc thay đổi, nhưng cách trình diện của hai chú chuột có những điểm tương đồng, như việc thân hình khối hộp, các họa tiết biểu hiện dọc sống lưng hay những những nét đứt, đường xiên bao quanh chủ thể.
Nguyễn Bảo Toàn, Năm Tý, 1994, màu tự nhiên trên lụa, 44 x 43 cm
Nguyễn Bảo Toàn, Năm Tý, 2003, màu tự nhiên trên lụa, 49 x 33 cm
Trong bối cảnh hội nhập sâu rộng sau thời kỳ Đổi mới, hoạt động sáng tác của các họa sỹ Việt Nam chịu tác động từ nhiều yếu tố, bao gồm cả nhu cầu thị trường, đặc biệt là sự ưa chuộng tranh đề tài con giáp vào dịp Tết Nguyên Đán. Tuy nhiên, việc khai thác hình tượng 12 con giáp không chỉ dừng lại ở yếu tố thương mại hay tái hiện truyền thống. Trong hội họa đương đại Việt Nam, nó đã trở thành một cầu nối sống động giữa di sản văn hóa ngàn đời và hơi thở của thời đại mới. Qua lăng kính và bút pháp đa dạng của các họa sỹ, những con giáp quen thuộc được diễn giải đầy phong phú, phản ánh góc nhìn cá nhân, suy ngẫm về xã hội và cả những thử nghiệm thẩm mỹ mới.
