English
Sau Đổi mới, dấu mốc cuối thập niên 1990 chứng kiến Việt Nam mở cửa sâu rộng, tạo điều kiện cho các nghệ sỹ tiếp cận mạnh mẽ với luồng thông tin và lý thuyết nghệ thuật quốc tế
Sự Trỗi Dậy Của Những Vật Vô Danh: Mỹ Thuật Việt Sau Đổi Mới
Sau Đổi mới, dấu mốc cuối thập niên 1990 chứng kiến Việt Nam mở cửa sâu rộng, tạo điều kiện cho các nghệ sỹ tiếp cận mạnh mẽ với luồng thông tin và lý thuyết nghệ thuật quốc tế. Trong bối cảnh đó, cùng với những khó khăn tài chính còn tồn tại, khái niệm về “vật liệu sẵn có” (found objects) hay “ready-made” – vốn đã phổ biến trong lịch sử nghệ thuật phương Tây – bắt đầu được các nghệ sỹ Việt Nam đón nhận và ứng dụng một cách sáng tạo. Từ nhu cầu thực tế về vật liệu dễ kiếm, giá thành thấp, kết hợp với nhận thức mới về tiềm năng biểu đạt của những vật thể đời thường, các nghệ sỹ đã vượt ra khỏi giới hạn của các chất liệu truyền thống như sơn dầu, sơn mài hay lụa. Việc tái sử dụng và biến đổi những vật dụng bỏ đi (không chỉ là giải pháp kinh tế mà còn) trở thành một phương tiện biểu đạt mạnh mẽ, góp phần định hình những thực hành nghệ thuật mới, giàu tính ứng biến và nới rộng tính tự do trong cách biểu đạt giai đoạn này.
Chất liệu đời thường – Hơi thở nông thôn trong hội họa
Nếu với số đông, vỏ hộp, bao thuốc hay chum vại sứt mẻ chỉ là phế liệu, thì trong con mắt của Hà Trí Hiếu, chúng là những vật liệu quý giá, được ông nâng niu và ban tặng một đời sống mới trong nghệ thuật. Nổi tiếng với khả năng sắp xếp bố cục và kỹ thuật xử lý mảng màu điêu luyện, lối vẽ của ông là sự giao thoa hài hòa giữa hơi thở của phong trào Biểu hiện và phong cách giản dị, mộc mạc của nông thôn, tạo nên những tác phẩm vừa lãng mạn, vừa thấm đẫm sự ngây thơ.
Tác phẩm “Vỏ hộp whisky 02” là một minh chứng tiêu biểu cho cách tiếp cận và phong cách này. Trên bề mặt vốn là nhãn của hộp rượu, ông khắc họa hình tượng người nông dân thân thuộc – ba chiếc đầu nối liền bằng tấm khăn mỏ quạ, những đôi chân ríu rít bước lên bục, biểu thị sự gắn kết và nhịp điệu của đời sống lao động. Hình ảnh người nông dân nghêu ngao hát – một nét đặc trưng xuyên suốt trong sáng tác của Hà Trí Hiếu – được tái hiện tại đây chỉ với tông màu chủ đạo là trắng, cam và nền xanh dương của bao bì. Bảng màu tối giản này cùng với nét ký họa dứt khoát tạo nên một không khí vừa vui nhộn, vừa ẩn chứa chút kỳ lạ, sống động khắc họa bước chân rộn ràng hòa lẫn trong lời ca trên đường.
Bình luận xã hội và chính trị thông qua hình ảnh
Với nền tảng là một họa sỹ phim hoạt hình tại Đài Truyền hình Việt Nam, Vũ Dân Tân luôn ấp ủ niềm đam mê với quá trình cấu thành nên những nhân vật giả tưởng mang đậm tính sân khấu và kịch nghệ, một phần cũng do ảnh hưởng từ cha mình – biên kịch Vũ Đình Long. Ông được xem là người tiên phong trong việc thử nghiệm chất liệu mới và đi đầu phong trào nghệ thuật thử nghiệm tại Hà Nội.
Trong tác phẩm “Voi bánh quy”, Vũ Dân Tân đã tái cấu trúc vỏ hộp bánh cũ bằng cách gập, nắn và bóp chúng, khéo léo kết hợp các họa tiết và màu sắc sẵn có để tạo nên hình ảnh một khối hộp hình con voi. Đây là một phần trong chuỗi tác phẩm sử dụng vỏ hộp tái chế của ông, nơi các nhân vật đều hiện lên một cách cổ tích. Những hình dáng hộp được lựa chọn một cách tinh tế, gợi sự đồng nhất và cùng tồn tại trong thế giới cổ tích nhiệm màu mà Vũ Dân Tân đã kiến tạo.
Trong tác phẩm “Patria o Muerte No.2” vẽ trên giấy cứng, Vũ Dân Tân đã thực hiện việc giải cấu trúc tờ tiền đô-la Mỹ truyền thống để đưa vào những ý tưởng, suy tư về xã hội, kinh tế và văn hóa. Nằm trong loạt tác phẩm “Tiền” (1990-2000), ông không chỉ tái tạo hình ảnh tiền tệ mà còn biến chúng thành không gian đối thoại xoay quanh những tự sự về thuộc địa, quyền lực và căn tính cá nhân/tập thể.
“Patria o Muerte” là một khẩu hiệu nổi tiếng của vị lãnh tụ người Cuba Fidel Castro, có ý nghĩa là “Tổ quốc hay là Chết” trong Cách mạng Cuba. Câu nói thể hiện khát vọng tự do, khẳng định tinh thần quyết liệt, ưu tiên tập thể lên trên cá nhân vì sự sống còn của một đất nước.
Nghệ Thuật Như Khát Vọng Tự Do
Trên bề mặt tờ tiền này, Vũ Dân Tân chắt lọc nhiều yếu tố lịch sử và văn hóa mang tính biểu tượng, mở rộng hàm ý của khẩu hiệu:
Con số 1887 là chính thời điểm năm 1887 khi Đạo luật Dawes (Luật Phân Đất) do Tổng thống Grover Cleveland ban hành tại Hoa Kỳ đã có tác động trực tiếp đến người Mỹ bản địa. Theo đạo luật này, lãnh thổ của họ bị chiếm đoạt, dẫn đến việc cưỡng bức di dời và tạo điều kiện thuận lợi cho người nhập cư da trắng sở hữu đất đai. Đồng thời, căn tính văn hóa của các bộ lạc thổ dân cũng đứng trước nguy cơ bị đồng hóa nghiêm trọng khi trẻ em bản địa bị buộc phải hòa nhập vào môi trường giáo dục chung, và nhiều bộ lạc bị giải tán dưới một hệ thống đề cao tính cá nhân, làm suy yếu cấu trúc cộng đồng truyền thống.
Con số 1997 đánh dấu thời điểm năm 1997 khi Vương quốc Anh chính thức trao trả Hồng Kông về Trung Quốc, kết thúc 156 năm cai trị thuộc địa. Đây là một sự kiện lịch sử phức tạp, phản ánh cuộc tranh chấp ngầm về chủ quyền và quyền tự chủ của vùng lãnh thổ này giữa hai cường quốc. Sau khi được trao trả, Hồng Kông vẫn giữ vị thế là một trụ sở kinh tế-xã hội quan trọng tại Châu Á, hoạt động dưới khuôn khổ “Một quốc gia, hai chế độ”, tuy nhiên, quyền lực và mức độ tự chủ của đặc khu này luôn là vấn đề được quan tâm và thảo luận.
Dãy số “3101946” là một cột mốc lịch sử quan trọng của Việt Nam, đại diện cho ngày 10 tháng 3 năm 1946. Đây là thời điểm sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh ký kết Hiệp định Sơ bộ ngày 6 tháng 3 với đại diện Chính phủ Pháp, theo đó Pháp chính thức công nhận Việt Nam là một quốc gia tự do nằm trong khối Liên hiệp Pháp. Vào chính ngày này, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi một bức thư ý nghĩa tới đồng bào miền Nam, động viên tinh thần chiến đấu và khẳng định những nỗ lực hy sinh của nhân dân đang mang lại khởi sắc, đất nước đang tiến gần hơn tới nền độc lập và tự do trọn vẹn.
Một yếu tố nữa xuất hiện trên mặt tờ tiền là “vua hề” người Anh Charlie Chaplin. Đặc trưng bởi chiếc mũ quả dưa và cây gậy tre, nhân vật “Kẻ lang thang” của Charlie Chaplin không chỉ là một biểu tượng hài kịch mà còn là hiện thân của tinh thần tự do bất diệt. Dáng đi độc đáo và những cử chỉ tưởng chừng khoa trương của ông đã vượt qua mọi rào cản văn hóa, giới tính hay xã hội, mở ra không gian cho sự tồn tại và vươn lên của người thường trong một thế giới đầy rẫy định kiến. Bằng sự châm biếm tinh tế, Chaplin thách thức chủ nghĩa tư bản và những áp đặt xã hội, biến sự lầm lũi thành hành động nổi loạn. Qua đó, ”Kẻ lang thang” không chỉ mang lại tiếng cười mà còn là tiếng nói của tự do, giương cao lá cờ về quyền sống và quyền là chính mình, đồng thời vạch trần và thách thức những xiềng xích vô hình mà chủ nghĩa tư bản đã áp đặt lên con người.
Tất cả những yếu tố trên được Vũ Dân Tân chọn lựa để đưa vào phiên bản tờ tiền 10 đô la, với khao khát bày tỏ, thức dậy được ý thức về sự tự do, rằng tự do không phải sẵn có, mà phải được nói ra, đấu tranh, phô bày một cách không hề né tránh.
Sự thể nghiệm trên các vật liệu phi truyền thống như tác phẩm “Tiền” của Vũ Dân Tân hay những vỏ hộp được Hà Trí Hiếu nâng niu, thực hành nghệ thuật với “vật liệu sẵn có” (found objects) hay ready-made đã nới rộng đáng kể đường biên cho những suy tư về khái niệm “tự do”. Khám phá này không chỉ gói gọn trong lãnh thổ mà còn vượt ra ngoài giới hạn địa lý và chính trị, mời gọi người xem chiêm nghiệm về những cuộc đấu tranh không ngừng nghỉ để giành lấy tự do, quyền tự quyết và bản sắc diễn ra khắp nơi trên thế giới.
